IPN kryje tajnych współpracowników SB

Od 2011 roku, w ramach wniosku do publikacji materiału prasowego pt. „Działalność opozycji antykomunistycznej z terenu Siedlec ze szczególnym uwzględnieniem Solidarności 1944-1990”, we współpracy z Fundacją Gazety Podlaskiej imienia profesora Tadeusza Kłopotowskiego ujawniamy osoby z terenu dawnego województwa siedleckiego, które były tajnymi współpracownikami Służby Bezpieczeństwa PRL. Pierwsza lista została upubliczniona 27 listopada 2011 roku i zawierała 103 nazwiska konfidentów. Od tego czasu lista jest systematycznie aktualizowana. Do dnia 1 marca 2018 roku ujawniono 839 osób i dalsze prace nad ujawnianiem donosicieli trwają. Lista dostępna jest na stronie Fundacji Gazety Podlaskiej, jak i w obecnym serwisie na stronie Lista TW.

Przeprowadzenie kwerendy w zasobach Instytutu Pamięci Narodowej wymaga częstych wyjazdów do czytelni lubelskiego oddziału IPN, a następnie analizowanie zebranych dokumentów i przygotowanie materiałów do publikacji. Z uwagi na fakt, iż w latach 1988-1990 masowo niszczono teczki tajnych współpracowników SB, dostęp do tych dokumentów jest bardzo utrudniony. W wielu przypadkach należy posiłkować się szczątkowymi informacjami zawartymi w innych dokumentach. Nie ułatwia pracy fakt, iż służby III RP mogły dowolnie „dla bezpieczeństwa państwa” kryć tajnych współpracowników, chowając ich teczki w wyodrębnionym, tajnym zbiorze w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Nie wszystkie dokumenty zostały zniszczone. Zachowały się m.in. dzienniki rejestracyjne Służby Bezpieczeństwa, w których rejestrowano wszystkie zakładane teczki, w tym tajnych współpracowników. Z tych danych nie da się określić, jakie informacje przekazywał TW do SB, ale można ustalić osobę, w jakim okresie współpracował i jaki charakter miała ta współpraca (czy był tajnym współpracownikiem, kontaktem operacyjnym, itp.). Niestety te dzienniki też były tajne i przechowywane w zasobie zastrzeżonym IPN. Częściowy dostęp do nich dawał art. 35 ust. 1 i 2, oraz art. 36 ust. 4b ustawy o IPN^[18]. Wnioski o odtajnienie tych danych musiały dotyczyć konkretnej osoby, lub ustalenia danych konkretnego tajnego współpracownika, który figuruje w naszych aktach. Nie da się w ten sposób ujawnić wszystkich agentów, wiele osób nie jest nam znana z imienia i nazwiska, a niektóre osoby trudno było nawet podejrzewać, że donoszą do SB. Służby specjalne w okresie masowego niszczenia akt, skrupulatnie usuwały wszelkie wzmianki o tajnych współpracownikach, szczególnie dbano o tych najbardziej „zasłużonych”.

Sytuacja zmieniła się po wejściu w życie ustawy o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z dnia 1 czerwca 2016 r^[19]. W myśl tej ustawy, z mocy prawa 17 czerwca 2017 r. zbiór zastrzeżony IPN przestał istnieć, a wszystkie dokumenty w nim zawarte, co, do których Prezes Instytutu Pamięci Narodowej nie nadał klauzuli tajności, stały się dokumentami jawnymi i podlegają udostępnieniu na bieżąco.

Czy na pewno???

Dziwne zachowania IPN

Jesienią 2017 roku poinformowałem starszego archiwistę pana Andrzeja, że chcę przejrzeć dzienniki rejestracyjne WUSW Siedlce. Kategorycznie odmówił, uzasadniając, że są to pomoce ewidencyjne IPN i nie podlegają udostępnianiu. Nie przekonały pana Andrzeja moje wyjaśnienia, iż zgodnie z nowelizacją ustawy o IPN, obecnie wszystkie dokumenty ze zbioru zastrzeżonego, za wyjątkiem tych, które Prezes Instytutu utajnił, są z mocy prawa jawne. Przy następnej wizycie w czytelni lubelskiego oddziału IPN poprosiłem pana Andrzeja, aby jeżeli on nie chce rozpatrywać wniosku o udostępnienie tych dokumentów, to przyjął rewersy na wniosek o udostępnienie dzienników rejestracyjnych WUSW Siedlce w czytelni warszawskiego oddziału^[1]. Zgodził się^[2].

Oddziałowe Archiwum IPN w Warszawie najpierw zwróciło się do Archiwum IPN w Warszawie^[3] o informacje w zakresie możliwości udostępnienia ww. dokumentów, a następnie poinformowało^[4], iż dzienniki rejestracyjne WUSW Siedlce, Archiwum przekazało do lubelskiego oddziału IPN, gdzie mam się kontaktować w sprawie możliwości udostępniania ww. dokumentów. Po okazaniu tych pism, tym razem pan Andrzej przyjął rewersy^[5]. Odpowiedź jednak była negatywna^[6].

… zamówione przez Pana akta - o sygnaturach: IPN Lu-00501/15 (IPN BU Z/001661/1), IPN Lu-00501/16 (IPN BU Z/001661/2), IPN Lu-00501/17 (IPN BU Z/001661/3) – są pomocami ewidencyjno-informacyjnymi, które znajdują się w naszym Referacie Informacji i Sprawdzeń jako stały depozyt i nie podlegają udostępnianiu bezpośredniemu.

Dyrektor Oddziału IPN w Lublinie nie napisał, na jakiej postawie prawnej ww. dokumenty nie podlegają udostępnianiu bezpośredniemu. Nie znalazłem informacji w przepisach prawa, o jakimś szczególnym traktowaniu akt, które są pomocami ewidencyjno-informacyjnymi lub jako stały depozyt, natomiast w noweli ustawy o IPN wyraźnie jest zapisane:

Dokumenty znajdujące się w wyodrębnionym, tajnym zbiorze w archiwum Instytutu Pamięci, którym w ramach przeglądu nie nadano klauzuli tajności, stają się dokumentami jawnymi i podlegającymi udostępnieniu na bieżąco.

Jedynym warunkiem jest klauzula tajności, którą może nadać tylko Prezes Instytutu Pamięci Narodowej, co, do której, nie wiedziałem, czy jest nadana (w piśmie brak było informacji na ten temat).

O rozwianie tych wątpliwości postanowiłem zwrócić się telefonicznie do źródła, czyli Biura Prawnego IPN. Poinformowano mnie, iż Biuro jest dla Instytutu Pamięci Narodowej i nie udzielają porad prawnych osobom z zewnątrz. Przełączyli mnie jednak do Archiwum IPN, gdzie pan Paweł poprosił, bym przedstawił problem w mailu^[7].

Dyrektor Archiwum IPN Marzena Kruk odpisała^[8]:

… uprzejmie informuję, że nie ma możliwości udostępniania całych dzienników rejestracyjnych WUSW Siedlce, ponieważ mogą w nich występować zapisy niejawne.

Zaznaczam przy tym, że ustawa z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r., poz. 749) uchyliła przepisy dotyczące zbioru zastrzeżonego, jednocześnie, w art. 19 ust. 2 nałożyła na Instytut Pamięci Narodowej obowiązek ochrony informacji niejawnych zawartych w dokumentach byłego zbioru zastrzeżonego, którym została nadana klauzula tajności …

Jednak tajne. Czas powrócić do wcześniejszego pozyskiwania informacji z dzienników rejestracyjnych SB poprzez zapytania o konkretne osoby. Sprawa zamknięta...

IPN wprowadza w błąd

… Coś mnie tknęło, by zapytać jeszcze, o sygnaturę pisma Prezesa Instytutu Pamięci nadające klauzulę tajności na te dzienniki^[9].

Odpowiedź^[10]: Dzienniki są jawne

Hmmm… „Jawne przez poufne”

Dokument nie może być jednocześnie tajny i jawny. Ustawa nie przewiduje jakiegoś specjalnego traktowania dzienników rejestracyjnych Służby Bezpieczeństwa, na co powołuje się Dyrektor Marzena Kruk. Pokrętna interpretacja art. 19 noweli ustawy o IPN przez panią Dyrektor może nasuwać wniosek, że jest to celowe działanie, polegające na wprowadzaniu w błąd, celem nieudostępnienia ww. dokumentów. Art. 19 nie dotyczy tylko dokumentów, które służby specjalne III RP przedstawiły Prezesowi IPN do utajnienia, jak to sugeruje Dyrektor Archiwum IPN, ale określonych w ust. 1, czyli „dokumentów znajdujących się w wyodrębnionym, tajnym zbiorze w archiwum Instytutu Pamięci”, inaczej mówiąc, dokumentów znajdujących się w całym zbiorze zastrzeżonym IPN, w tym esbeckich dzienników, które się w nim znajdowały. I nie w wyniku tego przeglądu zostały uznane za jawne (bo nikt nie musiał uznawać je za jawne), ale z mocy prawa stały się jawne i podlegającymi udostępnieniu na bieżąco. Ustawa nie przewiduje też późniejszej weryfikacji tych dokumentów przez Prezesa IPN, a tym bardziej przez Dyrektora, czy innego pracownika Instytutu Pamięci Narodowej.

Cóż takiego istotnego znajduje się w esbeckich dziennikach, że pracownicy wszelkimi sposobami, nawet z naruszeniem prawa próbują zablokować dostęp do tych dokumentów?

Przyjrzyjmy się dziennikom rejestracyjnym SB na podstawie przykładowego wpisu^{[11] i [12]}.

Dzienniki rejestracyjne WUSW Siedlce przedstawione są w formie tabelarycznej. W pierwszym wierszu są nazwy kolumn, a w następnych chronologicznie wpisywane zakładane teczki.

• kol. 1. L.p. dziennika (Nr rejestracyjny) – kolejny nr rejestracyjny teczki. Definicja numeru rejestracyjnego w Słowniku Terminów IPN.
• kol. 2. Data rejestracji – data założenia teczki
• kol. 3. Nazwa jednostki rejestrującej – nazwa jednostki lub wydziału SB, w którym przechowywana jest teczka
• kol. 4. Kategoria – kategoria współpracy z SB (np. TW - tajny współpracownik, KO – kontakt operacyjny, itp.), lub kategoria sprawy operacyjnej, lub osoby rozpracowywanej (inwigilowanej).
• kol. 5. Nr sprawy do której dana osoba jest rejestr. – nr rejestracyjny teczki powiązanej z daną sprawą lub osobą.
• kol. 6. Pseudonim kryptonim – pseudonim tajnego współpracownika lub kryptonim sprawy operacyjnej i osoby rozpracowywanej. Definicja pseudonimu i kryptonimu w Słowniku Terminów IPN.
• wspólny tytuł do kol 7. i 8. Data zdjęcia z ewidencji i przekazania do archiwum lub innej jednostki
• kol. 7. Data – data przekazania do archiwum, innej jednostce lub wydziału SB, lub data zniszczenia teczki.
• kol. 8. Nr arch. lub nazwa jedn. i kol. 9 Uwagi – nr rejestracyjny dziennika archiwalnego, do którego złożono teczkę, lub w przypadku masowego niszczenia esbeckich dokumentów w latach 1988-1990 zamieszczano formułkę taką lub podobną: „Rejestrację wycofano (zakończono). Materiały nie przedstawiały wartości operacyjnej i jednostka zniszczyła we własnym zakresie”.
• dodatkowo w dziennikach siedleckiej esbecji w kol 3-5 dopisywano nazwisko i imię tajnego współpracownika lub osoby rozpracowywanej.

To są wszystkie informacje, jakie są przechowywane w dziennikach rejestracyjnych SB. Zaletą tych dokumentów jest to, że zapisywane są chronologicznie i nie da się ukryć pojedynczego wpisu. O ile ujawnienie kryptonimu sprawy obiektowej bez danych z teczki, czy nazwiska i imienia działacza Solidarności, którego inwigilowano nie przeszkadza nikomu, to już ujawnienie danych tajnego współpracownika jest nie na rękę osobie zainteresowanej i może wpływać na pracowników IPN, by go nie ujawniały.

Złożyłem odwołanie od decyzji Dyrektora lubelskiego oddziału IPN do Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej^[13].

Nowe przepisy w Instytutu Pamięci Narodowej

Po miesiącu dostałem odpowiedź od … tegoż samego Dyrektora, czyli Dyrektora Oddziału IPN w Lublinie Marcina Krzysztofika^[14].

Czy w IPN nie znają przepisów prawa? Nie słyszeli o dwuinstancyjności? Kto zarządził, by na pismo adresowane do Prezesa, odpowiadał Dyrektor? A może w IPN zastosowano nowe przepisy wewnętrzne, sprzeczne z KPA, o których zapomnieli poinformować.

 

Stosując nowe przepisy IPN, mając na uwadze dobro własne, postanawiam:

• Art. 1. § 1. Kto się nie zgadza z bieżącym artykułem, lub z jego częścią, może wnieść odwołanie/zażalenie/skargę (niepotrzebne skreślić) w formularzu komentarzy zamieszczonego poniżej artykułu.
• § 2. Zabrania się w komentarzach umieszczania wpisów powszechnie uważanych za wulgarne, oraz promowania totalitaryzmów, ze szczególnym uwzględnieniem komunizmu, pod rygorem nieopublikowania.
• § 3. Wszystkie komentarze będą przeczytane z należytą starannością i opublikowane, bądź nie według własnego uznania.
• Art. 2. Gdyby jakaś instytucja lub firma otrzymała odwołanie/zażalenie/skargę (niepotrzebne skreślić) na niniejszy artykuł, uprzejmie proszona jest o nie nadawaniu biegu sprawy, lecz odesłanie w terminie bez zbędnej zwłoki na adres andrzejewski.siedlce@gmail.com celem dalszego rozpatrzenia.
• Art. 3. Przepisy wchodzą w życie z dniem opublikowania artykułu.

Wracając do artykułu ponowiłem odwołanie do Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej^[15]. Tym razem dostałem odpowiedź od Prezesa^[16].

W postanowieniu (taki tytuł nosi te pismo) Prezes IPN stwierdził niedopuszczalność mojego odwołania z uwagi na brak w przedmiotowej sprawie przedmiotu zaskarżenia, tj. decyzji administracyjnej.

Decyzja administracyjna była. Organ administracji publicznej załatwia sprawę przez wydanie decyzji i nie ma znaczenia, że pisma Dyrektora Oddziału IPN w Lublinie nie były nazwane decyzją, „o charakterze pisma świadczy jego treść i zawarte w nim wnioski a nie jego nazwa czy formuła”. Jest to powszechnie przyjmowana doktryna w orzecznictwie Sądów Administracyjnych i nie wierzę, by żaden prawnik w Biurze Prawnym IPN jej nie znał.

Pracownicy Instytutu po raz kolejny kruczkami prawnymi próbują uniemożliwić mi dostęp do tych dokumentów, co uprawdopodabnia wpływ tajnych współpracowników SB na pracowników IPN.

Instytut Pamięci Narodowej powinien stać na straży praworządności, której nadrzędnym celem winna być prawda historyczna. Ujawnienie tajnych współpracowników z czasów dyktatury komunistycznej i umożliwienie poznania ich tożsamości może przyczynić się do lepszego poznania mechanizmów zniewolenia społeczeństwa w okresie PRL. Instytut winien być promotorem takich działań a nie ich hamulcowym. Tymczasem można wysnuć teorię o kryciu tajnych współpracowników przez IPN, co w mojej ocenie jest niedopuszczalne.

Napisałem skargę na postanowienie Prezesa Instytutu Pamięci do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie^[17].

Jak do sprawy ustosunkuje się Sąd? Tego jeszcze nie wiem. Z tym też bywa różnie. Powszechnie znane są przypadki, że w sprawach, wydawałoby się oczywistych, Sąd orzekł, że „sędzia wziął, bo był roztargniony”, czy „syn prezydenta spowodował wypadek, bo miał pomroczność jasną”.

Sprawa w toku.

Leszek Andrzejewski